1919-æм азы бындур æвæрд кæмæн æрцыд, уыцы наукон куыстуат абон Цæгат Кавакзы нымад у æааæтæй рагондæрыл
Абайты Васойы номыл Цæгат Ирыстоны гуманитарон æмæ социалон иртæстыты институт абон бæрæг кæны йæ 100 азы юбилей. 1919-æм азы бындур æвæрд кæмæн æрцыд, уыцы наукон куыстуат абон Цæгат Каваказы нымад у æппæтæй рагондæрыл. Йæ ахуыргæндтæ стыр æвæрæн бахастой Ирыстоны истори æмæ культурайы рæзтмæ. Æнгом бастдзинæдтæ йын ис æппæтадæмон наукон организацитимæ Германийæ, Болгарийæ, Испанийæ, Турк æмæ Иранæй. Институтæн ис хъæздыг архив. Йæ сусæгдзинæдты тыххæй радзурдзæн Хæуытаты Зитæ.
Абайты Васойы номыл Цæгат Ирыстоны гуманитарон æмæ социалон иртæстыты институты истори райдыдта 1919-æм азы. Уыцы рæстæгмæ Ирыстоны сæвзæрд историон-филологон æхсæнад – «первое научное учреждение горских народностей для собирания и изучения исторических памятников». Æхсæнад йæ размæ æвæрдта ахсджиаг нысантæ – ирон адæмон сфæлдыстад, этнографийы æрмæг æмбырд кæнын. Хæххон хъæутæй хуынд æрцыдысты зындгонд кадæггæнджытæ, зарæггæнджытæ. Уыдоны руаджы фыст æрцыдысты бирæ таурæгътæ æмæ зарджытæ. Уымæй уæлдай уыцы рæстæг амбырдгонд æрцыдысты Тугъанты Махарбеджы къухфыстытæ дæр. Уыдон бындур сæвæрдтой зонынадон иртасыны куыстæн – Нарты кадджытæн. Æхсæнад йе ргом здæхта ирон ахуырад, æвзаг, театралон аивадмæ дæр.
Уæлдай æнувыдæй æмæ зæрдиагæй æхсæнад ауыдыдта æмæ куыста ирон национ скъолайыл – арæзтой ахуыргæнæн æрмæджытæн конкурстæ, лæвæрдтой сын рецензитæ, архайдтой ирон æвзаг амоныны методикæ уæлдæр къæпхæныл сæвæрыныл. Алы рæстæг æхсæнады уæнгтæ уыдысты ирон интелигенцийы минæвæрттæ – Тыбылты Алыксандр, Цæголты Георги, зындгонд фыссæг – драматург Брытъиаты Елбыздыхъо. 1923-æм азы Ирон историон-филологон æхсæнад регистрацигонд æрцыд, куыд наукон институт. Институты куысты руаджы рухс федтой Всеволод Миллеры «Ирон-уырыссаг–немыцаг дзырдуат», Æлборты Барысбийы «Ирон æвзаджы цыбыр грамматикæ». Уыдон стыр ахъаз фесты ирон æвзаг зонынады рæзтæн.
1957 азы Институты курдиатджын историктæ Кокиты Георги, Гарданты Барис, Тотойты Михаилы архайды руаджы рацыд «Ирыстоны историйы» фыццаг том, 1966-æм азы та дыккаг. Филологтæ та бахъахъхъæдтой æхсæнады æрмæджытæ æмæ рауагътой чингуытæ «Памятники народного творчества осетин». Дарддæр æмбырд кодтой фольклорон текстытæ.
1956 азы Горькийы номыл дунеон литературæйы институтимæ иумæ арæзт æрцыд Нарты кадджыты иртасыны фыццаг наукон конференци. Институт у бирæдунеон, æппæтуæрæсеон æмæ регионалон конференциты бындурæвæрæг æмæ аразæг. Уыдонимæ – æппæтуæрæсеон конференци « Всеволод Миллер и актуальные проблемы кавказоведения», дунеон наукон конфереци « Генеология народов Кавказа».
2006-æм азы æрыгон ахуыргæндтæн æххуысæн арæзт æрцыд наукон-ахуырадон хайад «Гуманитарий», йæ фæлгæты та – аспирантурæ æмæ стажировкæйы хайад. Институты ахуыргæндтæ иу æмæ дыууæ дæсны специалистты фæлтæры нæ бацæттæ кодтой.
Йæ арæзтадæй нырмæ Институтæн ис дунеон бастдзинæдтæ Фæсарæнтимæ, Астæуккаг æмæ дард Скæсæны институтимæ, Неаполы университетимæ.
Абон Кавказаг иртасæнты,культурæйы æмæ кæрæдзийы æххуысы фондимæ, Уæрæсейы Федерацийы Ираны минæварады культурон центримæ, æмæ æндæртимæ.
Бирæ бантыст Институтæн йæ архайды сæйраг къабазы дæр – нацийы удварны хæзнатæ ахуыр кæнынæн фидар бындур сæвæрын. Абон ма Институт кусы нырыккон этнокультурон, политикон æмæ социалон процесстæ иртасыныл. Институты æнтысдзинæдтыл дзургæйæ æнæ зæгъгæ нæй Нарты кадджыты 7 томы рауагъды тыххæй, Ирон литературон аргъуаны анталоги, Аргъæуттæ –новеллæтæ дыууæ хайæ, Стыр уырыссаг –ирон дзырдуат, Ирон-уырыссаг- англисаг дзырдуат дыууæ томы тыххæй дæр. Этнологийы æмæ антропологийы институтимæ иумæ уагъд æрцыдысты коллективон монографи « Осетины», бындурон куыст «Осетинская этнографическая энциклопедия» æмæ æндæр монографитæ, наукон куыстыты æмбырдгæндтæ.
Институты равзæрдæй абонмæ 100 азы рацыд… Иу æмæ дзы дыууæ кусджыты фæлтæры нæ аивтой, фæлæ сæ ахсджиаг æмæ лæмбынæг куыст къаддæр нæ фæци. Архайынц сæ куысты ног къабæзтыл, цæмæй нæм ивгъуыдæй цы монон, культурон, удварны хæзнатæ баззад, уыдон ма фесæфой, æмæ баззайой фидæны фæлтæртæн.
