Уый фарстой зондæй алы хъуыддаджы дæр. Бæрæгбоны æмæ зианы дæр хистæрæн уыдис сæрмагонд бынат. Уымæй аразгæ уыд мадзалы фæткæвæрд. Абон дæр уыцы æгъдæуттæ ирон адæмы ‘хсæн парахат сты. Фæлæ фæстаг рæстæг арæх вæййы афтæ, æмæ бирæтæ се стъолы сæргъы кæй сбадын кæной, уый не ссарынц. Æмæ уæд баххуырсынц хистæры.
Базарадон-экономикон техникумы Джеоргуыба бæрæг кæнынц, ирон æгъдаумæ гæсгæ куыд æмбæлы, афтæ – къуырийы дæргъы. Бæрæгбоны кадæн ахуыргæнæндоны алы бон арæзт цæуынц мадзæлттæ. Суанг ма расидтысты хуыздæр фынг сæвæрыны конкурс дæр. Алы курс сцæттæ кодта традицион хæринæгтæ. 1-æм курсы студент Хъыргъаты Георгийыл бæрнон хæс æвæрд ис. Хъуамæ скува Хуыцаумæ æмæ Лæгтыдзуармæ.
Хъыргъаты Георгий: «Уыцы куывд хъуамæ уа зæрдæйæ. Ацы стыр бæрæгбон кувынц. Мæнæн дæр мæ хæс у, цæмæй дзæбæх скувон, æмæ мæ адæм куыд бамбарой, уымæ æнхъæлмæ кæсын».
Алы хъуыддаджы дæр ирон адæм агуырдтой Хуыцауы ном. Уыцы куывдтытæ æххæст кодтой æвзæрст хистæртæ. Цины хъуыддаджы æмæ зианы дæр хистæрæн уыдис сæрмагонд бынат. Уымæй аразгæ уыд мадзалы фæткæвæрд.
Ирон фынджы хистæр нысангонд цыдис рагагъоммæ. Уыимæ æнæмæнг хъуамæ йæ кармæ гæсгæ хистæр ма уыдаид, фæлæ хъуыстгонд уыдаид йæ дзырдарæхстинадæй æмæ зондахастæй. Иу ныхасæй, æхсæнады нымад чи у, ахæм нæлгоймаг бадтис фынджы сæргъы.
Уыцы æгъдæуттæ ирон адæмы ‘хсæн абон дæр парахат сты. Уымæн æвдисæн у мæнæ ацы хæдзар. Ис дзы 19 фатеры. Сæ цæрджытæ иу бинонтау цæрынц. Хистæр уынаффæгæнæг та сын у Моргуаты Барис. Алы хъуыддаджы фæдыл дæр уый фæфæрсынц.
Моргуаты Барис: «Мæнмæ цæуынц, мæн фæрсынц: куыд бакæнæм, кæд скæнæм Джеоргуыбайы бæрæгбон иумæ. Баныхас кодтам, йе ‘рвитæн бон куы уа, къуырисæры, уæд æй скæнæм иумæ. Ахæм уынаффæ рахастон, æмæ иууылдæр сразы сты. Афтæ алы хъуыддаг дæр иумæ бахынцæм. Алы ирон лæгæн дæр, йæ азтæ кæмæн бахæццæ сты, уымæн йæ бон у сбадын æмæ фынгæн уынаффæ кæнын: куывдтæ дæр, сидтытæ, алы хъуыддæгтæ дæр хъуамæ æххæст кæнæм нæхæдæг».
Фæлæ ахæм хистæртæ алы кæрты нæй. Фæстаг рæстæг арæх вæййы афтæ, æмæ бирæтæ се стъолы сæргъы кæй сбадын кæной, уый не ссарынц. Ирон æгъдæутты скъолайы разамонæг Æбиты Валерийы ныхæстæм гæсгæ, адæм æм æрбацæуынц, цæмæй сын сæ бæрæгбон чи саив кæна, ахæм хистæры бацамона, уый тыххæй. Иуæй-иу хистæртæн уый тыххæй бафидынц æхца, иннæтæ, Валерийы ныхæстæм гæсгæ, сæ зонындзинæдтæ æнæвгъаугæнгæйæ балæггад кæнынц лæвар.
Æбиты Валерий, ирон æгъдæутты скъолайы разамонæг: «Куысты ахастмæ гæсгæ, бирæтæ сыхбæстæимæ баст не сты, хиуæттæм арæх нал цæуынц, бирæ мыггæгты хистæртæ нал баззайы, æмæ сын чи спълан кæна, ахæм адæмтæ нал вæййы. Мæн уыцы хъуыддæгты зæрдæ рæвдауы кæй сæ фæнды уæддæр ирон æгъдаумæ гæсгæ цæрын. Мæ алфамблай цы адæм ис, афтæ чи хъуыды кæны, уыдоны сæм арвитын, æмæ сын зонд бацамонынц, сæ хъуыддаг сын барæсугъд кæнынц, æмæ ирон æгъдаумæ гæсгæ куыд æмбæлы, афтæ сæ хъуыддаг ацæуы»,
«Иры Стыр ныхас»-ы ацы хъуыддаг бынтон растыл нæ нымайынц. Ахæм цаутæн Ирыстоны, цыфæнды уавæры дæр, уæвæн нæй.
Басаты Барис, æппæтадæмон змæлд «Иры Стыр ныхас»-ы сæрдар: «Ирон адæммæ ахæм хъуыддаг нæ уыдис, æмæ цины кæнæ зианы лæггад бакæнынмæ хистæры баххуырс, уый никуы уыдис. Стæй, æвæццæгæн, æцæг ирон лæг ахæм нæ разындзæн, мыздыл хистæрæн чи æрбада. Хъæубæсты хсæн, сыхбæсты хсæн куы цæрай, уæд дæхимæ хъуамæ хæс исай – цины дæр æмæ зианы дæр лæггад кæнай. Нæ мæ вдæлы, бынаты кусын, стыр хицау дæн, уыдон ныхæстæ сты. Ирон царды хицау нæй. Ирон царды ис ирон æгъдау, ирон æфсарм, уæздандзинад, æмæ сæ хъуамæ æххæст кæнæм. Дæхимæ сыхбæсты æмæ хъæубæсты куы нæ исай хæс, æмæ лæггад куы нæ кæнай, уæд дын дæхицæн ничи балæггад кæндзæн».
Куыд уынæм, афтæмæй ацы хъуыддагмæ алыхуызон цæстæнгас ис. Кæй зæгъын æй хъæуы, ныртæккæ уал ахæм курдиæттимæ фæцæуынц горæты цæрджытæ. «Иры Стыр ныхас»-ы уæнгтæ та фидарæй загътой, ацы ногдзинадмæ бæрнонæй кæй æркæсдзысты, цалынмæ дзы хъæуты дæр нæ райдыдтой пайда кæнын, уæдмæ.
Хъайтмазты Дзерассæ
