Коммуналон лæггæтты фарста ахсджиаг у куыд горæты, афтæ хъæуы цæрджытæн дæр. Уæлдайдæр та, дæрддзæф ран чи цæры, уыдонæн.
Зæронд Бæтæхъойы хъæуыккæгтæ ныр къорд азы тыхсынц æнæ донæй. Афтæ зæгъæн нæй
Коммуналон лæггæтты фарста ахсджиаг у куыд горæты, афтæ хъæуы цæрджытæн дæр. Уæлдайдæр та, дæрддзæф ран чи цæры, уыдонæн.
Зæронд Бæтæхъойы хъæуыккæгтæ ныр къорд
азы тыхсынц æнæ донæй. Афтæ зæгъæн нæй, æмæ сын ничи æххуыс кæны. Фæлæ
хъуыддаг хуыздæрырдæм нæ ивы.
Бæтæхъойыхъæуы скъолайы ахуырдзаутæ
къласы фæйнæг ныссæрфыны тыххæй æхсынц хæцъилтæ. Фæлæ сæ уый тыххæй, ацы
уазалы цæуын бахъæуы уынгмæ. Дон исынц сæрмагонд цуайнæгтæ. Доны фарста
Бæтæхъойыхъæуы карзæй лæууы 1845 азы хъæуæн бындур æвæрд куы æрцыд,
уæдæй нырмæ. Дон сæм фæзынд æрæджы. Уый дæр, тæдзынæгау.
Джериаты Шамиль, хъæуы цæрæг: «Ацы доны
хъуыддаг афтæ у, æмæ мах рагæй стæм ахæм уавæры. Ацы уынджы чантæ æвæрд
ис. Цъайтæ дзы ис æмæ къæдзæхы бынæй кæлы дон, хъæуы ардæм. Æмæ дзы
хъæуы цæрджытæ пайда кæнынц тынг рагæй. Фæлæ абон фаг нал кæны уыцы
дон».
Бæтæхъойыхъæумæ дон цæуы Цæлыккæй.
Донгуырæн уым ис. Фæлæ се ппæт цæрджыты фаг нæу. Ныртæккæ хъæу адих
кодтой æртæ хайыл. Алкæцымæ дæр дзы дон фæцæуы æртæ боны.
Джериаты Шамиль, хъæуы цæрæг: «Цæлыккæй
цы дон цæуы, уый уыцы иу рæстæг се ппæты фаг нæ кæны. Хъæуы администраци
уынаффæ рахаста æмæ хъæу адих кодтой 3 хайыл. Афтæмæй амал кæнæм».
Фæлæ, æрмæстдæр ахæм хуызы уыд хъæуы
цæрджыты уавæр чысыл фæрогдæр кæнын. Дон сæм кæд парахатæй нæ фæцæуы,
фæлæ дзы æртæ боны кæй фæпайда кæнынц, ууыл дæр цин кæнынц. Асæтуыккаг
уынджы цæрджытæн сæ хъуыддаг хуыздæр у. Дон æппындæр куы нал вæййы, уæд
мигæнæнты æрбахæссынц суадонæй.
Цъыккаты Артур, Бæтæхъойыхъæуы
администрацийы сæргълæууæг: «Адæм тыхсынц. Хъаст кæнынц. Куыд сæ фæнды,
афтæ цæрыны фадæттæ сын нæй, сæ бон нæу. Донæн дæр цæмæй бафидой, уый
сын нæй. Куы сæм æрбацæуай, донæн бафид, зæгъгæ, уæд дзуапп раттынц,
«Æмæ цæмæн бафидон дон нæм куы нæй, уæд». Æмбис раттынц, фæлæ уый та фаг
нæ кæны ног кусæнгæрзтæ дæр балхæнынæн, сæ цалцæгæн дæр. Нæ хæстæ
фылдæрæй-фылдæр кæнынц».
Хъæуы разамынд куыд зæгъы, афтæмæй
районы администраци доны фарста æнæ рхъуыдыйæ нæ уадзынц. Цæмæй сæ бон
у, уымæй нын алкæддæр баххуыс кæнынц. Фæлæ уæддæр цæрджыты уавæр нæ
рогдæр кæны.
Зындзинæдтæ нæ хъуыдыгæнгæйæ, адæмы
уырны, фарста кæронмæ лыггонд кæй æрцæудзæн, уый. Дзондзæуæн системæйы
проект дæр у конд. Фæлæ, кусын кæд райдайдзæн, уый зын зæгъæн у. Ныр та
уал бæтæхъойыхъæуккæгтæ дон хæссынц раджыйы замантау алыхуызон
мигæнæнты. Стæй фенхъæлмæ кæсынц сæ радмæ. Уæд æртæ боны хайджын вæййынц
æрдзон хорзæхæй.
