Фыццаг ирон профессионалон кинорежиссер Уалыты Владимир райгуырд Тбилисы 1910 æм азы 23-æм июны. Йæ ныййарджытæ уыдысты Хуссар Ирыстонæй, Знауыры районы Дзæгъæлкомы хъæуы цæрджытæ. Фæстæдæр æрбынат кодтой Гуырдзыстоны сæйраг сахары. Сомбоны зындгонд киноархайæг фыццаг ахуыр кодта Тбилисы 104 -æм ирон скъолайы, уый фæстæ йæ ахуыр адарддæр кодта 59-æм астæуккаг скъолайы.
Фыццаг ирон профессионалон кинорежиссер Уалыты Владимир райгуырд Тбилисы 1910 æм азы 23-æм июны. Йæ ныййарджытæ уыдысты Хуссар Ирыстонæй, Знауыры районы Дзæгъæлкомы хъæуы цæрджытæ. Фæстæдæр æрбынат кодтой Гуырдзыстоны сæйраг сахары. Сомбоны зындгонд киноархайæг фыццаг ахуыр кодта Тбилисы 104 -æм ирон скъолайы, уый фæстæ йæ ахуыр адарддæр кодта 59-æм астæуккаг скъолайы. Уыцы рæстæг киноаивад кодта йæ фыццаг къахдзæфтæ. Дзыллæты зæрдæмæ тынг цыди, сæхи йæм æппæрстой. Еуæд равзæрд киномæ йæ цымыдис сомбоны зындгонд режиссерæн дæр – уый ахуыр кæнынмæ бацыди, фæстæдæр Грузияфильмы ном чи райста, уыцы Госкинопромы студийы дыууæазон курсытæм. Ам фæбæрæг йæ æвæджиауы курдиат. Бынтон æвзонг уыди, фæлæ йæ сæхицæн режиссеры æхууысгæнæгæй равзæрстой ахæм зындгонд режиссертæ, куыд Марков æмæ Калатозов. 1930 æм азы Уалыйы фырт йæ ахуыр адарддæр кодта Мæскуыйы, ВГИК-ы. Ам йæ ахуыргæнджытæ уыдысты кинойы ахæм корифейтæ, куыд Эйзенштейн, Всеволод Пудовкин, Александр Довженко. ВГИК-ы ахуыр кæнгæйæ, йæ курсон куыст уыдис йæ райгуырæн хъæуы тыххæй. Ахуыр каст куы фæцис, уæд «Мосфильм» -ы киностудийы систа йæ фыццаг нывæфтыд фильм «Спинклер». 1936-æм азы йæ киностуди «Гуырдзыфильм»-ы разамынд бахуыдта йæхимæ кусынмæ. Æмæ уым уыдис, цалынмæ йæ бон кусын уыди, уæдмæ.
Уалыйы фырты сфæлдыстад уыди алывæрсыг, цымыдис ын уыди царды алы къабаз дæр – хъæууон хæдзарадæй райдай æмæ спортæй фæу. 1947-æм азы йæ фильм «Ушба» ссис Венецийы 8-æм кинофестивалы уæлахиздзау. Уый уыдис стыр æнтыст.
Ирыстоныл, ирон темæйыл систа 300 -йæ фылдæр кинонывы, сæ фылдæр-документалон. Æмæ уæддæр йæ сæйраг куыстыл нымад у фильм «Фатима». 1965-æм азы ацы киноныв ивд æрцыд ирон æвзагмæ дæр
Ирон культурæйы Уалыты Владимир трагикон фигурæ у, зæгъгæ, æвæццæгæн, афтæ зæгъæн ис. Æппæты фыццаг уый тыххæй, æмæ йæ Ирыстоны, иугай адæймæгты йедтæмæ, ничи зоны: йæхи дæр æмæ йе сфæлдыстад дæр. Æниу бирæтæ афтæ дæр зæгъынц, ома уый ирон культурæмæ æппындæр ницы бар дары, кæм царди, кæм куыста, уыдон æй нымайæнт, зæгъгæ. Ахæм ныхæстæ арæхдæр кæнынц, Уалыйы фырты сфæлдыстад дзыллæтæм кæй аххоссæй нæ хæццæ кодта æмæ кæны, уыцы адæймæгтæ. Культурæйы хъуыддæгтæ кæмæй аразгæ сты, хъыгагæн, уыдоны хсæнæй сты уыдон. Цæмæн афтæ дзурынц, уый рæстмæ хъуыдыгæнæг адæймагæн зын бамбарæн у: кæд, мыййаг, сæ фæстæзаддзинады аххоссæй, – нæ зонынц Уалыты Владимир чи уыди, уый, сæ интеллектуалон гæнæнтæ бынтон кадавар кæй сты, уымæ гæсгæ культурæйы хæзнатæн сæ бон аргъ кæнын нæу; кæнæ, чизоны, сæ фырзивæгæй, ницы сæ фæнды базонын, абон æз дæн, æмæ мæ «уæлдай» хъуыддæгтæ – «сæрнизтæ» ницæмæн хъæуы, райсом цы уыдзæн, уый та мын уæлдай нæу, зæгъгæ, ахæм хъуыдытимæ куыстой æмæ ныр дæр кусынц нæ культурæйы архайджытæй бирæтæ.
Ирон адæмæн кад чи кæны, уыцы иумæйагнацион хæзнатæ амцæф-умцæфтæй нæ, фæлæ æмткæй ног фæлтæртæм адæттыны традици Ирыстоны культурæйы нæма ныффидар. Куыд фæзæгъынц, уыцы механизм нæма кусы. Цымæ нæм ахæм хъæздыг кинематографи ис – Уалыйы фырты сфæлдыстадыл былалгъ кæнæм.
Уалыты Владимир æнæдызæрдыгæй у фыццаг ирон профессионалон кинорежиссер. Гуырдзыфильмы кæд куыста, уæддæр йе ргом æппынæдзух здæхт уыди ирон адæмы цардмæ, Ирыстонмæ. Йæ рæстæджы Цæгат æмæ Хуссары цыдæриддæр ахсджиаг хъуыддæгтæ цыди, уыдонæй йæ иувæрсты ницы аивгъуыдта – се ппæт дæр æвдыст æрцыдысты йе сфæлдыстады. Æнæхъуаджы йæ нæ рахуыдтой Ирыстоны азфыссæг. Уый æнцон нæ уыди. Гуырдзыфильмы кус, уыцы зындгонд æмæ кадджын коллективы, æмæ дæ тематикон репертуар сæйраджыдæр ирон темæйыл араз – уый йæхæдæг нымаинаг факт у, фæзминаг алцæмæй дæр, дæнцæгæн хæссинаг. Гуырдзыстоны цал культурæйы архайæджы уыди – сусæг – ергом ирæттæ, зындгонд адæймæгтæ, æмæ дзы чи лæггад кодта Ирыстонæн? Ничи. Йæ бирæ куыстытæй уæдæ куыннæ уыдаид идеологон заказтæ дæр, уæлдайдæр та Хуссар Ирыстоны тыххæй цы иста, уыдонæй, фæлæ уыдон иугæйттæ сты, режиссерæн та йæ куыстытæ сæдæгæйттæ сты, уыдоны нымæцы иумæйаг ирон фарстытыл: «Джимарайы хох», 1938-æм азы ист, «Бæрæгбон Аланты зæххыл», 1983-æм азы ист, Тугъанты Махарбеджы тыххæй фильм,1976-æм азы ист, фильм Абайты Васойыл, 1988-æм азы ист, «Хæхты райгуыргæ аивад», 1984-æм азы ист æмæ бирæ æндæртæ. Æмæ уæддæр историон кинофильм «Фатима», кæй зæгъын æй хъæуы, Уалыты Владимиры сфæлдыстады æппæты сæйрагдæр куыст у. Бæрæг куыд у, афтæмæй йæ систа Гуырдзыфильм 1958-æм азы. Сцæттæ ис 1959 азы, Хетæгкаты Къостайы райгуырды 100 азы бонмæ.
Фильм «Фатима» уыдис егъау фæзынд канд Ирыстоны нæ, фæлæ æнæхъæн Советон Цæдисы культурæйы царды дæр. Экраныл куы фæзынд, уæд ыл фыстой Цæгат Кавказы æппæт газеттæ, журнал «Советский экран» дæр ма. Афтæ ахаста цалдæр азы дæргъы. Йæ сарæзтæй 7 азы фæстæ ивд æрцыд ирон æвзагмæ. Мæнæ куыд фыста еуæд газет «Рæстдзинад: «Кавказы трагеди федтой Францы, Венгрийы, Румыны, Англисы. 87 бæстæйы цæрджытæ фыццаг хатт базонгæ сты ирон цардыуагимæ. Уый тыххæй фыссынц нæ хæлæрттæ Болгари æмæ Чехийæ».
«Фатимæ» – сдзырдта иронау, «Фатима на экранах Грузии», «Поэма любви и свободы», «Фатима в Лондоне», «Первый осетинский художественный фильм» æмæ ма цынæ сæргæндтæ уыди фильмы фæдыл бирæнымæц уацтæн Ирыстоны, Гуырдзыстоны, Кæсæджы, Дагъыстаны, Уæрæсейы, стæй иуæй иу фæсарæйнаг газетты дæр. Ахæм хъомысджын информацион уылæн нæ мынæг кодта, «Фатимæ»-йы куы истой, гъеуæд дæр æмæ экраныл куы фæзынд, уый фæстæ дæр. Ногæй та стыхджын, иронмæ йæ раивыны фæстæ. Уый уыди 1965-æм азы. Дубляжыл куыстой Дзæуæджыхъæуы. Текст сирон кæныныл архайдтой республикæйы зындгонддæр актертæ Цæгат æмæ Хуссар Иыстонæй – Тæбæхсауты Владимир, Гасситы Рая, Темыраты Давид æмæ æндæртæ. Хъыгагæн, сæ фылдæр не хсæн нал сты. Сæйрагдæр персонажтæй сæ иуы Ибрагимы сирон кодта Уæрæсейы федерацийы сгуыхт артист Тлаттаты Бексолтан, Сосланы ролы хъазæг Мамиаты Димитры та иронау сдзурын кодта Цæгат Ирыстоны адæмон артист Мамсыраты Тасолтан. Уæдæй абонмæ кæд дзæвгар рæстæг аивгъуыдта, уæддæр сæ зæрдыл тынг хорз лæууынц Уалыйы фыртимæ сæ фембæлдтытæ. Мæнæ цы зæгъы Тлаттаты Бексолтан, УФ сгуыхт артист:
«Валодяимæ æз базонгæ дæн, киноныв «Фатимæ» иронмæ куы ивтой, уыцы рæстæг. Тынг уæздан адæймаг мæм фæкасти фыццаг бонæй фæстæмæ. Цалынмæ уым куыстам, уæдмæ дзы хъæрæй ныхас ничи фехъуыста, уыцы фæлмæн ныхас кодта алкæимæ дæр, æмæ йыл коллектив дæр тынг æнувыд уыдис.
Тынг уарзта ирон æвзаг ,стæй ирон аивад. Киноныв иронмæ раивыныл архайдтой Мерденты Юри, Темыраты Давид, Гасситы Рая, ноджы ма чидæртæ, се ппæт мæ зæрдыл нал лæууынц. Рая Фатимæйы сдзурын кодта иронау, Темыраты Давид-Джамбулаты, æз та – Ибрагимы. Æмæ раст цыма мæхи удыхъæд уыди, афтæ æввахс æй райстон мæ зæрдæмæ. Куыст дæр, мæнмæ гæсгæ, хорз рауади.
«Фатимæ» иронау тынг фæцыди адæмы зæрдæмæ, хуымæтæг адæмæй райдай æмæ аивадиртасджытæй фæу -алчидæр дзы æппæлыди. Раст, дам, цыма иронау ист у, афтæ рауади, зæгъгæ, дзырдтой се ппæт дæр. «Фатимæ» гуырдзиагау куыд зæлы, стæй уырыссагау дæр, уымæй тыхджындæр æмæ зæрдæмæхъаргæдæр рауади иронау, -фыстой, фильм иронау экрантыл куы фæзынди, уый фæстæ алыхуызон газеттæ. Æмæ уый æнæмæнг уыди Валодæйы æнтыстдзинад. Йæ зонындзинæдты, йæ дæсны архайды руаджы бафтыд ахæм æнтыст къухы. Ирон æвзаг, ирон культурæ иттæг хорз кæй зыдта, уый фæрцы.
Уалыйы фырт фыццаг ирон кинорежиссер у, æмæ хъуамæ бæрзонд æвæрд уаид, йæ ном, йæ хуыддæгтæ фæлтæрæй -фæлтæрмæ хъуамæ лæвæрд цæуиккой- афтæ æмбæлы. Афтæ æмбæлди енырмæ дæр. Йæ ном цæрæнбонты адæмы зæрæдæйы цæмæй баззайа, йæ аивад ын цæмæй зоной æмæ нымайой, уый мæ фæнды. Уадз æмæ йæ номыл уа скъола кæнæ уынг дæр. Уый аккаг у Валодя».
Фильм «Фатима» легендарон у канд уый тыххæй нæу, æмæ ирон поэзийы гени Хетæгкаты Къостайы уацмысмæ гæсгæ арæзт у. Æвæджиауы режиссерон æмæ актерон куыст дзы кæй ис, æрмæст уый тыххæй дæр нæ. Ацы кинофильмы архайдтой Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны хуыздæр актертæ, кафджытæ, зарæггæнджытæ. Фатимæйы ролы та ахъазыд курдиатджын кæсгон актрисæ Тамара Кокова. «Фатимæ» ма легендарон у, ахæм диссаджы æнтыст ын кæй уыди, алцæмæй дæр фыццаг кæй уыди, уый тыххæй. Æмæ йæ диссæгтæ нырма дæр нæ фесты – дзæвгар дзы ис, фæсэкран чи баззад, ахæм цымыдисон хъуыддæгтæ. Цæвиттон, режиссер Уалыйы фырты фæндмæ гæсгæ дыууæ сæйраг ролы – Джамбулат æмæ Ибрагимы хъуамæ ахъазыдаиккой бынтон æндæр актертæ. Уый тыххæй нын радзырдта Цæгат Ирыстон – Аланийы адæмон артист Мамсыраты Тасолтан:
«Фильм «Фатима» исын куы райдыдтой, уæд йæ режиссер Уалыты Валодя æрбацыди ирон театрмæ, массовкæты чи архайдтаид ахæм адæм агурæг. Адæм ссарын, дам, тынг зын нæу, фæлæ мæн хъæуы сыгъдæг ирæттæ, зæгъгæ, уыди йæ ныхас. Хистæрæй-кæстæрмæ. Уæдыккон дарæсы куыд уыдаиккой, афтæ. Æмæ уæд иу-дыууæ къуырийы бæрц фæцыдыстæм Тырсыгоммæ, Окрохъана, зæгъгæ, ахæм хъæу дзы ис тынг рæсугъд бынаты. Долидзе сæйраг режиссерыл нымад у официалонæй, фæлæ дзы цы кусæг уыди, уый æз нæ зонын. Мах уыдтам æрмæстдæр Уалыйы фырты, кусгæ дæр æрмæст уый уыдтам. 1956-æм азы Валодя фыццаг хатт махмæ ирон театрмæ куы рбацыди, уæд Долидзе дæр йемæ уыди. Æдæппæтæй цыппарæй уыдысты, фæлæ, фильм исгæйæ, Долидзе цы архайдта, уый æз, æцæгдæр, нæ зонын, уымæн æмæ алкæимæ дæр Уалыйы фырт йæхæдæг архайдта.
56-æм азы æз театры студийы ахуыр кодтон. «Фатима»-йы спектакль цыдис дыууæ театры дæр -ироны æмæ уырыссаджы. Джамбулат æмæ Ибрагимы ролтæ уырыссаг театры лæмæгъдæр уыдысты, ироны та уыцы ролты тыхджын актертæ архайдтой. Джамбулаты хъазыдис Таугазты Гаврил, Ибрагимы – Цæрукъаты Алыксандр. Мах та дзы, фæсивæд, массовкæты архайдтам. Иу заман спектаклы куы фæцис, уæд нын фехъусын кодтой, йæ хæдзармæ уæ мачи ацæуæт, зæгъгæ. Уазджытæ нæм ис, æмæ, дам, нæ ныхасæн агурынц. Уазджытæ Гуырдзыстоны киностудийæ разындысты. Сæхи нын куы бацамыдтой, уый фæстæ нын радзырдтой, мах Гуырдзыфильмы «Фатима»-йы кино исынмæ хъавæм æмæ уый фæдыл æрбацыдыстæм спектакль фенынмæ – чи дзы хъазы, куыд, чи нын дзы рабæздзæн, зæгъгæ. Нæ зæрдæмæ, дам, тынг фæцыди, Фатимайы ролы чи ис, уый, фæлæ мах бынтон æвзонг чызг агурæм, æмæ нын æрмæст уымæй фауинаг у – ахызт уыцы карæй. Фæлæ мæнæ дыууæ иннæ артисты чи сты, уыдон нæ сæ дыууæ дæр хъæуынц, æрмæст иумæ куыд хъазой, афтæ. Ам, спектаклы, цы ролты хъазынц, кинофильмы дæр нæ афтæмæй хъæуынц, зæгъгæ, Джамбулат æмæ Ибрагимы ролты. Уыл ныхас ахицæни. Иу афон Таугазты Гаврилы Цхинвал театр йæхимæ кусынмæ ахуыдта, Хуссар Ирыстон йæхи Тбилисы культурæйы декадæмæ цæттæ кодта, æмæ нæм рæстæгмæ фæкæс, зæгъгæ. Фæлæ хъуыддаг афтæ рауад, æмæ Гаврил уым кусгæйæ баззад. Уалынмæ «Гуырдзыфильм» «Фатимæ» исын райдыдта. Гаврил кæм уыди, уый зыдтой, Алыксандры номыл та тел телы фæдыл æрвыстой Тбилисæй, фæлæ сын Алыксандр йæхæдæг ницы зыдта – нæ йын сæ схъæр кодтой.
«Фатимæйы» иронмæ Асаты Реуаз ратæлмац кодта. Мæ хъуыдымæ гæсгæ, хорз рауад. Фильм иронмæ куы ивтой, уыцы рæстæг æз телестудийы куыстон. Иу бон мæ ныццæуын кодтой. Иу гыццыл роль дзы раивтон ирон æвзагмæ, Мамиты Димитр кæм хъазыд, уый. Кинойы уый хъæуы хицау у, заргæ дæр дзы кæны куывды, Уастырджыйы зарæг. «Фатима»-йы иронмæ куы ивтой, уæд та ногæй сæмбæлдтæн Уалыты Валодæйыл. Аныхæстæ кодтам, йæ зæрдыл ын æрлæууын кодтон, кино куы истам, уæды хъуыддæгтæ.
Мæ зæрдыл дзы цы бадардтон. Фæлмæн лæг, хъæр ныхас дзы никуы фехъуыстон».
Æмæ ма ноджы кинофильм «Фатима»-йы тыххæй ирон æвзагыл. Æвзонг æмæ астæуккаг кары фæлтæрæй афтæ зæгъæн нæй, фæлæ хистæртæй ацы киноныв иронау уæрæх экраныл чи нæ федта, ахæм ,æвæццæгæн, зын ссарæн уыдзæн. Фенæн æй уыдис Дзæуæджыхъæуы егъаудæр кинотеатрты, ластой æмæ йæ æвдыстой Ирыстоны алы хъæуты дæр. Дзыллæтæ йæ сæ зæрдæмæ тынг æввахс кæй айстой, ууыл дзурæг, йæ диалогтæ æмæ монологтæ адæмы хсæн базырджын ныхæстæ кæй систы, уый. Кæрæдзийы дзыхæй сæ истой. Фæстаг хатт ма йæ кæд æвдыстой, уый ныр зын зæгъæн у – чизоны, 15 азы размæ, чизоны, уымæй дæр фылдæр. Æмæ «Фатимæ» иронау фесæфт. Йæ кой, йæ хъæр дæр нал ис. Культурæйы официалон уагдæтты æвæрд кæм хъуамæ уаид, уым иу ран дæр нæй. Нæй иронау нæ телеуынæны дæр-уый ницы бар дардта иронмæ йæ раивыны куыстмæ, алцы дæр арæзт цыдис хицауады æмвæзадыл Гуырдзыфильмы æххуыссæй. Агуырдтам æй хæдзарон архивты дæр – нæ къухы ницы ма бафтыд. Ахæм уавæр æрхæндæгыл æфтауы адæймаджы æмæ йæ дисы дæр æппары: Уый бæрц ныхас кæуыл цыд, уыйбæрц хъару кæуыл бахардз, афтæ тынг чи рафидыдта, раст цыма сæрысуангæй дæр иронау ист уыди, уыцы национ хæзнайæ иу копи бавæрын дæр Ирыстонæн йæ бон нæ баци. Æмæ уæд цæуыл хъуамæ дзурæм.
«Фатимæ»-йы æнтыст бафиппайдтой хицæуттæ дæр – 1961-æм азы Уалыты Владимирæн лæвæрд æрцыд Гуырдзыстоны республикæйы аивæдты сгуыхт архайæджы ном, уымæй иу азы размæ та райста Цæгат Ирыстоны автономон республикæйы Сæйраг Советы Цытджын грамотæ. Фыццаг стыр æнтыст та йын, кæй зæгъын æй хъæуы, уыдис 1947-æм азы. Гъеуæд йæ фильм «Ушба» цыбырметражон кинофильмты хсæн Венецийы кинофестивалы рамбылдта сæйраг диплом, ныртæккæ Гран-При кæй хонынц, уый. Æппæт адæттæ йæ зæрдыл хорз дары зындгонд режиссеры хæрæфырт Леонтьев Анатоли. Уый рагæй архайы йæ номдзыд мадыфсымæры ном сæнусон кæныныл, Ирыстоны йын йæ лæггæдтæн, боныфæстагмæ, цæмæй æмбæлон аргъ скæной, ууыл. Йæ къухы цы рмæг ис, уыдоныл ауды, фæлæ уыдон хæнт гыццыл сты, Уалыйы фырты сфæлдыстадон бынтæ сæйраджыдæр сты Гуырдзыстоны архивты æмæ уыдон цæмæй къухы бафтой, уый тыххæй хъæуы падзахадон æмвæзад æмæ паддзахадон цæстынгас, хъæуы материалон фæрæзтæ.
Анатолийæ хуыздæр ничи зоны йæ мады фсымæры цард æмæ сфæлдыстады тыххæй, хъомыл кодта йæ разы, суанг йæ амæлæты онг дæр уыди йæ фарсмæ. Гыццыл лæппуйæ хъазыди Фатимæйы кинойы, гыццыд Джамболаты ролы. Анатолийы ныхæстæм гæсгæ, йæ мады фсымæр тынг æнувыд уыди Ирыстоныл, хорз ын зыдта йæ истори, йæ культурæ. Йæ мыггаг ын æбарвæндæй Валишвили куы ныффыссын кодтой, уæддæр уый тыххæй сразы, цæмæй йын бантыстаид йæ фыдыбæстæйæн исты саразын. Æмæ йын уый æнтысгæ дæр бакодта. Уалыйы фырт æнæдызæрдыгæй у ирон кинематографийы бындурæвæрæг. Йæ куыстытæ сты æнусы видеодокументтæ Ирыстоны царды, йæ истори, йæ культурæ, йæ номдзыд лæгты тыххæй. Хъысмæт ын афтæ скарста, æмæ бахауд дыууæ арты хсæн, фæлæ никуы сивта йæ зæрдæ йæ райгуырæн зæххыл. Æмæ йæ тынг фæндыд, цæмæй йын уыцы æнувыддзинад йæ адæм базыдтаид æмæ йын саргъ кодтаид. Æппæт адæттæ æмæ ма бирæ æндæр цымыдисон хъуыддæгтæ уыдзæн, Анатоли йæ мадыфсымæрыл цы чиныг фыссы, уым æмæ йын нæ зæрдæ зæгъы, цæмæй уый тагъд рæстæджы рухс фена. Мæнæ цы зæгъы Леонтьев Анатоли йæхæдæг та йæ мадыфсымæры тыххæй: «Йæ царды фæстаг азтæ уæззау рауадысты. Æгъатыр низ ын йæ уæнгтæ сбаста – кусыны фадат ын нал лæвæрдта. Мæ мады фсымæр бар – æнæбары хатдзæгтæ арæзта йæ цард æмæ сфæлдыстадæн. Æмæ йæ тынг фæндыд, цæмæй йын фыццаджыдæр Ирыстоны дзыллæтæ саргъ кодтаиккой йæ фæллæйттæн. Гуырдзыстоны культурæйы министрад, сæ кинематографистты цæдис æмæ Гуырдзыфильмы разамынд уыцы рæстæг официалонæй арвыстой фыстæг Цæгат Ирыстоны хицауадмæ. Сæ курдиаты уыди ахæм: Ирыстонæн, йæ культурæйæн Уалыйы фырт цы стыр хæрзиуджыты бацыд, уый тыххæй йын Хетæгкаты Къостайы номыл преми саккаг кæнын. Валодя йæхæдæг дæр тынг æнхъæлмæ каст дзуаппмæ. Мæн рарвыста фыстæджы фæдыл, еуæд æз дæр Гуырдзыстоны цардтæн. 1988-æм, 89 -æм азæй кæцыдæр уыди – бæстон æй нал хъуыды кæнын. Премиты фæдыл къамисы цы адæймаг бадти, уый фыстæг бирæ фæцагуырдта æмæ йæ куы нæ ссардта, уæд мын цалдæр боны фæстæ сæмгъуыд кодта, еуæд та иу æрбацу, уæдмæ йæ кæд ссариккам, зæгъгæ. Бацыдтæн 5 боны фæстæ, фæлæ та – ницы, нæ дам, разынд æмæ уæд фæстæмæ аздæхтæн. Еуæд ноджы тынгдæр нырхæндæг мæ мады фсымæр. Афтæ – иу дзырдта: никуы цыдтæн хорзæхты фæдыл, ницы мæм кæсы Венецийы фестивалы Гран-При, Советон цæдисы хорзæхтæ дæр æппындæр ницæмæ дарын – мæ куыстæн мын цæмæй мæхи адæм саргъ кæной, уымæ бæллын рагæй фæстæмæ, зæгъгæ, мын дзырдта. Хъыгагæн, нæ сæххæст йæ уыцы бæллиц.
Йæ уидæгтæ Хуссар Ирæй цæуынц æмæ уый тынг ахсджиаг у. Уый тыххæй уыди афтæ æнувыд йæ адæмыл. Хорз зыдта йæ мадæлон æвзаг, йæ адæмы культурæ. Йæ ныййарджытæ уыдысты рагон ирон æгъдæуттыл хæст æмæ, Валодя дæр сæ туг рахаста. Уыдысты хуымæтæг адæм. Ахуырмæ куы цыдис, уæд æй йæ фыд фарста, цы куыст кæндзынæ, зæгъгæ, æмæ йын афтæ: «Æз цæуын ахуырмæ, цæмæй исон кино Ирыстоны æмæ ирон адæмы тыххæй». Афтæ зæгъæн ис, æмæ 35-æм азæй 40 -æммæ цыдæриддæр ист æрцыд Ирыстоны тыххæй, уыдон сты Валодæйы куыстытæ. Æндæр кадртæ нæй.
Ахæм ныхæстæ дæр фехъусын: цæй, Уалыты Владимир ам дæр куынæ нæ царди, никæй зыдта, ничи йæ зыдта æмæ афтæ дарддæр… Уыдон аргъæуттæ сты. 1939-æм азæй фæстæмæ Уалыты Владимир арæх цыди Цæгат Кавказмæ, Дзæуæджыхъæумæ. Йæ куыстытæй иукъорд иста ам. Зæгъæм «Слово о Васо Абаеве», «Искусство, рожденное в горах» æмæ æндæртæ. Ам, Дзæуæджыхъæуы, сарæзта йæ зындгонд фильм «Фатимæ»-йы» дубляж дæр, ома йæ ирон æвзагыл ам сдзурын кодта. Дзæбæх æй чи зыдта, уыдонæй нырма дæр бирæтæ сты удæгас. Мæ мадыфсымæр тынг бирæ адæмы зыдта Цæгат Ирыстоны, æз се ппæты кæцæй зонын. Дзæуæджыхъæуы кусгæйæ, мæ мадыфсымæрæн, æз æй куыд зонын, афтæмæй, арæх фысым уыдысты Тæбæхсауты Бало, Дзанайты Азанбег, йæ иннæ æрдхæрдтæ.
Валодяйæн йе сфæлдыстады сæйрагдæр темæ уыди Ирыстон, йæ истори, йæ культурæ. Сæдæгæйттæ сты уый фæдыл йæ куыстытæ. Йæ Райгуырæн бæстæйы дихтæ никуы кодта Цæгатыл, Хуссарыл. Ныхас æрхауы, йæ мыггаг Валишвили кæй фыста, ууыл дæр. Легендæтæ дзы аразынц. Фæлæ уым легендæйæ ницы ис – уый Гуырдзыстоны реалон политикæ уыди – зындгонд, курдиатджын адæймæгтæн ивын кодтой сæ мыггæгтæ гуырдзиагмæ, «швили» кæнæ «дзе» мæ. Канд ирæттæн нæ кодтой афтæ, фæлæ иннæ адæмы хаттытæн дæр. Афтæ рауад мæ мады фсымæры хъуыддаг дæр. Йæ мыггаг фыста Валиев æмæ йæ ивынвæнд нæ кодта, фæлæ фильм «Ушба» куы систа, уæд ын загътой: Гуырдзыйы киностудийы кусыс æмæ дæ мыггаг дæр хъуамæ æмбæлон уа Валишвили, зæгъгæ. Ницы йын гæнæн уыд -байхъуыста сæм. Куынæ ныффыстаид, уæд ын нал радтаиккой кусыны фадат.
«Фатимæ» йы йедтæмæ ма Уалыйы фырт систа цалдæр нывæфтыд фильмы, фæлæ уыдон заказтæ уыдысты, æмæ никуы дæр разындысты, айрох сты. «Фатимæ» та, кæй зæгъын æй хъæуы, йæ сæйраг куыст у. Рагæй йыл хъуыды кодта. Æз æй куыд зонын, афтæмæй йæм ахæм фæнд фыццаг фæзынд, ВГИК ма куы ахуыр кодта, уыцы рæстæг. Бирæ цыдæртæ ма йæ фæндыд бакæнын. Зæгъæм, «Тамара и Давид», зæгъгæ, ахæм фильм сисын, Нарты кадджыты фæдыл æнæхъæн цикл саразын æмæ афтæ дарддæр. Хъыгагæн, йæ фæндтæ йæ къухы нæ бафтыдысты. Æххуысгæнæг ,фарсхæцæг ын кæй нæ уыд, уый уыди ахæм уавæры аххоссæгтæй сæ иу. Ныртæккæ фыссын чиныг мæ мады фсымæры тыххæй, æмæ мæ уым фæнды ацы хъуыддæгты тыххæй ныффыссын. Чиныджы мæ фæнды мæ мадыфсымæры тыххæй бæстон радзурын: куыд адæймаг, куыд сфæлдыстадон кусæг, куыд Ирыстоны патриот.
Йæ куыстыты фылдæр хай Гуырдзыстоны ис. Бæргæ олигарх куы уаин, уæд ын йæ архив æнæхъæнæй дæр балхæнин, фæлæ ахæм фадат нæй. Мæскуыйы дæр ис йæ куыстытæй. Сæйраджыдæр, фыдыбæстæйон хæсты рæстæг 1942 -æмæй 44 æм азмæ Цæгат Кавказ æмæ Фæскавказы фронты кæй систа, уыцы кадртæ. «Белые столбы», зæгъгæ, ис ахæм архив, æмæ уым сты. «Стыр фыдыбæстæйы хæст», зæгъгæ, ис ахæм киноæмбырдгонд æмæ уырдæм дæр хаст æрцыдысты йæ кинокадртæ».
Уалыты Владимир Цæгат Ирыстоны кæимæ куыста, чи йæ зыдта, уыдонæй, хъыгагæн, бирæтæ а – дунейыл нал ис. Сæ фылдæр, фильм «Фатима» куы иста, уæды рæстæджы зонгæтæ æмæ æрдхæрдтæ уыдысты. Фæлæ Уалыйы фыртæн, куы ма йæ загъдæуыд, уыдис бирæ æндæр куыстытæ дæр Ирыстоныл, ирон культурæ æмæ ирон культурæйы архайджытыл. «Хæхбæсты райгуыргæ аивад», зæгъгæ, уыцы документалон фильм куыд иста, уый йæ зæрдыл хорз бадардта нæ культурæйы рагондæр кусæг, Цæгат Ирыстоны национ музейы экспозицион хайады сæргълæууæг Хъантемыраты Эльбрус:
«Раджы уыди уый – уæд ма æрыгон уыдтæн, музейы мын ме мкусджытæй сæ иу афтæ зæгъы, Калакæй нæм уазджытæ ис, кино исынмæ, дам, æрбацыдысты. Еуæд ахæм хъуыддæгтæ арæх нæ уыдысты, æмæ мæм дис фæкаст йæ ныхас. Уалынмæ нæм æртæйæ фæзындысты. Уыцы рæстæг витринæтæ сыкъайæ конд уыдысты, сæ байгом кæнынмæ нæ кусджытæ зивæг кодтой, уымæн æмæ сæ райс-байс кæнын æдас нæ уыди. Æз мæхимæ райстон уыцы хъуыддаг, уазджытæн афтæ куыд загътаин, нæ уын сæ гом кæнын, зæгъгæ. Сæ къорды къухдариуæггæнæг мæм сыгъдæг иронау куы сдзырдта, лæппу, æгас цу, зæгъгæ, уæд фæджихау дæн – цы нхъæл уыдтæн, æмæ уый ирон уыди, кинорежиссер Уалыты Владимир. Бамбарын мын кодта се рбацыды нысан дæр: исæм киноныв «Хæхбæсты райгуыргæ дæсныйад». Уым ныхас цæудзæн, ирон адæммæ рагæй фæстæмæ сыгъзæрин æндахæй хуыйыны хъуыддаг куыд лæмбынæг æвæрд уыди æмæ йын куыд стыр аргъ кодтой, уый тыххæй. Скифтæй райдайгæйæ абоны онг. Ууыл дзурæг сты археологон æрмæджытæ дæр – ахуыргæндтæ арæх ссарынц сыгъзæрин æндахæй хуыд уæлæдарæсы гæбæзтæ. Уымæ гæсгæ нæ зæрды ис, уæ витринæты Хъобаны культурæйæ цы нывæфтыд дзаумæттæ ис, уыдон сисын. Уыдонмæ ма бафтаудзынæн, 19-æм æнусы ирон сылгоймаг куыд дæсны хуыдта, ацы дæсныйад Ирыстоны зæххыл куыд парахат уыди, уыдæттæ. Цæмæй сæ алчидæр зона. Æз сын витринæтæ бакодтон уæдæ цы уыдаид. Уый сæ иууылдæр лыстæггай фæиста, Уалынмæ сихорафон дæр ссис, æмæ, кæд æфсæрмытæ кодтон, уæддæр мæ нæ ныууагъта -музейы цур цы хæрæндон уыди, уырдæм мæ семæ бахуыдта. Сихоры фæстæ мын афтæ зæгъы: ды нæм фæкастæ, баххуысс нын кодтой æмæ мæн фæнды немæ рацæуай, кинохроникæ кæм ис, уым ныртæккæ æвдисдзысты мæ фильм Тугъанты Махарбеджы тыххæй æмæ йæм иумæ бакæсæм. Æз сразы дæн. Уæрæх экраныл Махарбеджы нывтæ куы федтон, сæ мидис фильмы куыд æргом цыди, уымæ куы хъуыстон, уæд мæ буар дзохар сбадти. Уæдмæ дæр куынæ федтон Тугъанты Махарбеджы нывтæ, фæлæ мын еуæд цыма йе сфæлдыстады æфсæн дуæрттæ байгом сты, афтæ мæм фæкасти. Уырдыгæй куы рацыдыстæм, уæд мын фæндагыл Валодя афтæ зæгъы: зоныс, лæппу, ацы кинофильм æз Италийы куы равдыстон, уæд мын италийæгтæ цы загътой: енырмæ, дам, ирон адæмæн, ахæм нывгæнæджы æмбæхсын уæ куыд баци – ахæм диссаг сæм фæкасти йе сфæлдыстад, ахæм тынг ын саргъ кодтой йе сфæлдыстадæн.
Уалыйы фырт бацæттæ кодта, мах нæ фыны дæр кæй нал ссардзыстæм, ахæм æрмæджытæ, æмæ уымæн йе сфæлдыстадæн аккаг аргъгонд хъуамæ уа. Фыццаджыдæр уымæн, æмæ киноаивады дæсныйады уый фыццаг ирон уыди. Йе сфæлдыстады райдианæй суанг йæ кæронмæ ирон адæмы сæраппонд фæкуыста, æмæ уымæн, хъыгагæн, æмбæлон аргъ нæма рцыди».
Зындгонд кинорежиссер Джусойты Мурат та мæнæ цы зæгъы Уалыты Владимиры тыххæй: «Йе сфæлдыстады кæрæй кæронмæ цæуы Ирыстоны темæ. Хуссар Ирыстоны тыххæй алы аз дæр иста киножурналтæ. Бирæтæ нæ зонынц, кинофильм «Фатимæ» Гуырдзыстоны киностудийы Уалыты Валодяйы хъæппæрисæй ист кæй æрцыд ,уый. Титрты та режиссер – æвæрæг у Долидзе. Уым бирæ интригæтæ уыди, фæлæ цæмæй кино ист æрцæуа, уый тыххæй Валодя тохы нæ бацыди ,уадз æмæ Долидзе уæд ,зæгъгæ, сæйраг. Уыцы рæстæг уый Гуырдзыфильмы директор уыди. Ахæм хъуыдыйыл куынæ рлæуыдаид Уалыйы фырт, уæд гæнæн ис кино æппындæр ист не рцыдаид. Æмæ уый дæр лæгдзинад у, ома йæхицæй йæ адæмы уæлдæр сæвæрдта. Уыцы кинойы бирæ ирæттæ уыди, алыхуызон дæсныйæдты архайджытæ – композитор дзы уыди Галаты Барис, Тæбæхсауты Бало сæйраг ролы, Дзанайты Азанбег – нывгæнæг æмæ афтæ дарддæр. Уый æнцон нæу. Æз мæхæдæг куыстон Одессæйы киностудийы, æмæ йæ зонын: цæмæй де мбæстæгты куыстмæ æрбахонай, хуымæтæг кусджытæй нæ, фæлæ сæйраг кинокъордмæ, уый тыххæй дын хъуамæ уа стыр авторитет.
Уалыты Валодяйæн канд уый тыххæй нæ аргъ кæнын, æмæ Ирыстоны тыххæй кинотæ иста. Уый уыди стыр нывгæнæг. Профессионал дæр æй нæ хонын, уымæн æмæ профессионалтæ бирæ сты, фæлæ дæ удварн афтид куы уа, уæд цыфæнды профессионал дæр у, зæрдæбынæй дзы ницы рауайдзæн. Валодя ахæм удварнæй хайджын уыди. Уый фæлдыста йæ уды фæндиаг, уыдис æнтыстджын кинонывгæнæг».
Киноаивадмæ та абон цымыдис стыхджын, уый бонæй – бон уæрæхдæр кæны йæ фадæттæ. Аивады ацы ахсджиаг хуызы бирæ адæмы хæттытæ сæ фыццаг къахдзæфтæ кæнынц, сæ тыхтæ фæлварынц – ирон адæмæн та ис цæуыл æрынцой кæной, фæстæмæ кæдæм акæсой, фæлтæрддзинад кæцæй райсой, уый. Уый æнæдызæрдыгæй у Уалыты Владимиры сфæлдыстад. Æмæ йыл уæдæ нæ хъæуы хи тигъ кæнын.
Фыццаг ирон кинорежиссер йæ цардæй ахицæн 1992-æм азы Тбилисы. Йе сфæлдыстады стъалы мынæг у абон, фæлæ ныфс æвæрын хъæуы, уый æнæмæнг тæмæнтæ кæй скалдзæн, кæй сæрттивдзæн, æмæ йæ цæстуарзон фæллæйтæ, абон уа райсом, аккаг бынат ссардзысты ирон адæмы удварны хæзнадоны.
